نقوش هندسی ایرانی
انسان از دیرباز در پی کشف رمز و راز شکل های هندسی و روابط حاکم بر آنها بوده است تا در ابعاد مختلف زندگی روزمره خود آنها را به کار گیرد.
تقسیمات زمین، طراحی بنا،
طراحی وسایل مورد نیاز و محاسبات مربوط به آنها، همه و همه به نوعی وابسته به علم هندسه است.
پی بردن به روابط حاکم بر شکل های هندسی و روابط آنها با یکدیگر، نمایانگر این است که دانشمندان بی شماری عمر خود را صرف کشف این رموز کرده اند
و به تدوین رساله ها و کتب متعدد همت گمارده‌اند.
استفاده از اشکال هندسی در تزیینات بحثی است مستقل.
انسان در طول تاریخ با خلاصه کردن تصویر و تبدیل آنها به اشکال هندسی و یا به کارگیری این اشکال در تزیینات تلاش فراوانی کرده است.
آسان بودن ترسیم اشکال هندسی و استفاده از نظم هندسی حاکم بر طبیعت باعث شده است این بیان تصویری در بیشتر تمدن ها از جایگاه ویژه‌ای برخوردار شود.
از نقش های هندسی در زمینه های مختلف استفاده شده است.
مجموعه به جا مانده از این نقوش در معماری اسلامی ایران، گنجینه ای است ارزشمند که بر بلندای هنر ایران می درخشد.
تنوع این نقوش و گوناگونی اجرای آن در بناهای تاریخی چشمگیر است.
تنها تزیینات به کار رفته در آرامگاه های خرقان(قرن چهارم هجری)، نزدیک به هفتاد نمونه از نقوش هندسی با ترکیبات آجرچینی به کار رفته است.
نمونه های از اجرای نقوش هندسی در تزیینات معماری اسلامی ایران را می‌بینید که به صورت، کاشی هفت رنگ و کاشی معرق اجرا شده اند.
- اصفهان : مدرسه چهار باغ
- مشهد : طاق نمای دور صحن
- مشهد : حرم مطهر امام رضا (ع)
- نیشابور : امامزاده محروق
روش های متداول در طراحی نقوش هندسی
برای طراحی نقوش هندسی، روش های متعددی وجود دارد.
امروزه در برخی از رشته های هنری روش ترسیم این نقوش آموزش داده می‌شود.
تقسیم کردن دایره به اجزای مورد نظر، پیدا کردن نقاط مشخص از طریق رسم های هندسی و وصل کردن این نقاط به یکدیگر برای ترسیم نقوش هندسی، نیازمند زمان، دقت و دانشی است که دستیابی به آن برای همگان میسیر نیست.
∆شکل ص۱۱
یکی از روش های معمول در طراحی نقوش هندسی، استفاده از زیر نقش است که می‌تواند طراحی را آسانتر کند، مانند زیر نقش های مربع و مثلث که ابتدا محدودیت هایی نیز دارند.
زیر نقشی که در این کتاب ارائه شده، پس از سال‌ها تلاش و کوشش، طراحی شده است.
نقاط کلیدی این زیر نقش، شما را به دنیای پر رمز و راز نقوش هندسی رهنمون می‌سازد.
طراحی و شکل گیری زیر نقش
زیر نقش ارائه شده، مجموعه‌ای از خطوط افقی، عمودی و مورب است که با زاویه های مشخص رسم شده اند.
این خطوط در بر خورد با یکدیگر، نقاط کلیدی برای ترسیم نقوش هندسی را پدید می آورند.
شرح مبنای به کار رفته در طراحی این زیر نقش در خور این مجموعه نیست؛ ولی برای درک بهتر از چگونگی شکل‌گیری آن، سه مرحله از طراحی آنرا خواهید دید.
با استفاده از هر یک از مراحل طراحی زیر نقش می‌توانید نقوش هندسی را طراحی کنید.
نمونه هایی از آن را در ادامه می‌بینید.
∆شکل ص۱۳
مرحله اول از طراحی زیر نقش: ترکیبی از خطوط افقی و عمودی
گام های زیر نقش در ردیف‌های افقی و عمودی شماره دارند تا در مواقع لزوم بتوان به آنها اشاره کرد.
∆شکل ص۱۴
مرحله دوم از طراحی زیر نقش: ترکیبی از خطوط افقی و عمودی و ۴۵ درجه
∆شکل ص۱۵
مرحله سوم از طراحی زیر نقش: ترکیبی از خطوط افقی، عمودی و مورب با زاویه های مختلف
تغییر و ترکیب در زیر نقش
اگر بخواهید نقوش هندسی را در سطحی بزرگتر از زیر نقش اجرا کنید، می توانید برگه های زیر نقش را کنار هم بچسبانید و به این ترتیب سطح کار را بزرگ کنید.
برای طراحی برخی از نقوش هندسی باید بخش هایی از زیر نقش را حذف کنید، مثل وقتی که زیر نقش ها را با یکدیگر ترکیب می کنید و سطح گسترده تری را به وجود می آورید.
برای این منظور می توانید از ردیف های افقی و یا عمودی زیر نقش موردی را حذف کنید، البته این کار را باید با دقت بیشتری انجام دهید و جوانب کار را بسنجید.
∆شکل ص۱۶
آشنایی با شکل ها در نقوش هندسی سنتی
یک نقش هندسی سنتی معمولاً از تکرار یک و یا چند شکل هندسی تشکیل شده است.
این اشکال به عنوان نقش مایه به خاطر شباهتی که به عناصر طبیعی یا اشیاء دارند، نامگذاری شده اند، مثل طبل، سرمه دان، دانه بلوط و…. در این قسمت با برخی از این نقشمایه ها و اسامی آنها آشنا می شوید.
∆شکل ص۱۷
اشکال مختلفی که از زیر نقش نهایی بدست آمده است. شما نیز می‌توانید اشکال دیگری را بدست آورید.
∆شکل ص۱۸
اشکال مختلفی که از زیر نقش نهایی بدست آمده
∆شکل ص۱۹
طراحی نقوش با استفاده از زیر نقش
زیر نقش مانند شبکه ای از خطوط کمکی در لایه زیرین نقش اصلی قرار می‌گیرد و مبنا و اساس شکل گیری آن نقش به حساب می‌آید.
بنابراین با دقت به خطوط و نقاط موجود در زیر نقش نگاه کنید و مسیر عبور خطوط، نقاط تلاقی خطوط و در نهایت اشکالی را که به وجود می آیند در نظر بیاورید.
برای سهولت کار بهتر است، طراحی نقوش را از مرکز زیر نقش آغاز کنید و پس از تعیین شکل مرکزی طرح، اشکال هندسی دیگر را که پیرامون آن قرار می گیرند، مشخص کنید.
در مواردی که اشکال هندسی به وجود آمده وسیع هستند با دقت به آنها نگاه کنید. شاید بتوانید آنها را به اشکال هندسی کوچکتر تقسیم کنید.
بنابراین با دقت جوانب کار را بسنجید و پس از اطمینان از درستی آن، تقسیمات جزیی تر را انجام دهید.
در برخی موارد می توانید با کمی تغییر در اشکال به دست آمده، نقش تازه‌ای بیافرینید.
در حقیقت زیر نقش، معدنی است که فکر خلاق شما با کند و کاو فراوان و کوشش و تلاش مستمر می تواند نقوش زیبا و متنوعی از آن استخراج کند و به دیگران نشان بدهد.
تمرین
برای بالا بردن قدرت تجسم و تخیل خود و توانایی در تشخیص اشکال مختلف هندسی با استفاده از خطوط زیر نقش و تسلط بر آن، باید تمرین کنید.
برای صرفه‌جویی و سرعت در کار می‌توانید از کاغذ پوستی استفاده کنید.
برای این کار کاغذ پوستی را روی زیر نقش بگذارید و با چسب نواری کناره های آن را به زیر نقش بچسبانید تا تکان نخورد.
سپس با مداد شکل های هندسی را که در محدوده خطوط زیر نقش می بینید، رسم کنید.
شکل های به دست آمده از این تمرین را می‌توانید کنار یکدیگر در برگه ای رسم کنید و به عنوان نمونه داشته باشید.
انتقال نقوش به سطوح دیگر
برای انتقال نقوش هندسی طراحی شده روی کاغذ و یا مقوای دیگر می‌توانید از کاغذ کاربن استفاده کنید.
برای آنکه زیر نقش آسیب نبیند، بهتر است ابتدا نقش را روی کاغذ پوستی رسم کنید و سپس آن را روی سطح دیگر انتقال دهید.
با استفاده از دستگاه تکثیر نیز می‌توانید نقوش را در اندازه مورد نظر روی کاغذ و یا مقوای دیگر منتقل کنید.
الگو برداری از اشکال تشکیل دهنده نقش هندسی با مقوا نیز یکی دیگر از روش های انتقال نقوش است که در بحث رنگ آمیزی به آن اشاره شده است.
رنگ آمیزی نقوش
پس از آنکه نقوش هندسی را به سطح دیگری منتقل کردید، رنگ بندی اجزای نقش مورد نظر را مشخص کنید و سپس رنگ آمیزی نقش را از مرکز آن آغاز کنید.
برای رنگ آمیزی نقوش می‌توانید از مداد رنگی، ماژیک، گواش و… استفاده کنید.
ابتدا خطوط دور اشکال را با رنگ مربوطه مشخص کنید. سپس سطح شکل را رنگ کنید.
رنگ لاجوردی و فیروزه‌ای بیشتر از رنگ های دیگر در رنگ بندی نقوش هندسی کاشی های هفت رنگ و معرق معماری اسلامی ایران به کار رفته اند.
استفاده از کاغذ رنگی در رنگ آمیزی نقوش
پس از آنکه نقش هندسی را بر اساس زیر نقش طراحی کردید، یک نمونه از اشکال تکراری را روی مقوا منتقل کنید و آن را ببرید.
سپس رنگ بندی طرح را مشخص کنید و الگوهای مقوایی را متناسب با رنگ انتخاب شده پشت کاغذ رنگی بگذارید و دور آن را خط بکشید.
با دقت از روی خط، کاغذ رنگی را ببرید. با توجه به تعداد هر یک از شکل ها این کار را ادامه دهید. حال می‌توانید آنها را روی سطحی دیگر کنار هم بچسبانید.
بهتر است این کار را از شکل هندسی مرکزی شروع کنید و سپس اشکال پیرامون آن را بچسبانید.
برای آنکه اشکال هندسی مشابه، اندازه هم از کار دربیاید، باید در تهیه الگو، انتقال الگو روی کاغذ رنگی و برش آن دقت کنید.
∆شکل ص۲۲
طرح ساده هندسی یا استفاده از مرحله اول طراحی زیر نقش
اجرای این نقش هندسی با استفاده از کاغذ های پشت چسب دار و برش آنها انجام شده است.
∆شکل ص۲۳
طراحی با استفاده از مرحله دوم زیر نقش
شمسه هایی تودرتو در اندازه هایی متفاوت. در مرکز زیر نقش شمسه دیگری می بینید؟
∆شکل ص۲۴
طراحی با استفاده از مرحله دوم زیر نقش
شمسه ای در مرکز و مربع هایی اطراف آن. دو شمسه دیگر نقش مرکزی را در بر گرفته اند. شما می‌توانید تقسیمات دیگری به طرح بیافزایید و نقش دیگری به وجود آورید.
∆شکل ص۲۵
طراحی با استفاده از مرحله دوم زیر نقش
طراحی از شمسه و مربع های پیرامون آن در ابعادی بزرگتر نسبت به نقش قبلی
∆شکل ص۲۶
طراحی با استفاده از مرحله دوم زیر نقش
یک هشت ضلعی در مرکز و چرخش مربع ها و لوزی ها پیرامون آن. برای رسم مربع ها از پاره خط کمکی و رابط بین دو رأس لوزی ها استفاده شده است.
∆شکل ص۲۷
طراحی با استفاده از مرحله دوم زیر نقش
نمونه ای از ترکیب شمسه ها.
∆شکل ص۲۸
طراحی با استفاده از مرحله دوم زیر نقش
چهار شمسه ای که در کناره های اصلی زیر نقش ایجاد شده اند، می توانند گسترش یابند؛ اگر زیر نقش را از چهار سمت گسترش بدهیم، شمسه های کامل به دست می‌آید.
∆شکل ص۲۹
منابع :
- منبعی درج نشده است